Jak podaje Zbigniew Raszewski, pierwsze wzmianki o afiszu na ziemiach polskich mamy z XVII wieku, kiedy to Kolegium Jezuickie zapraszało protestanckich mieszkańców Gdańska na przedstawienie teatralne, wysyłając na ulice heroldów i rozlepiając afisze. Nie była to jednak wtedy stała ani typowa dla teatrów szkolnych praktyka.
Afisz teatralny najwcześniej rozpowszechnił się na ulicach Warszawy w pierwszej połowie XVIII wieku, wraz z pojawieniem się w Polsce teatru publicznego i zawodowego. Przedstawienia, grane w Operalni, były każdorazowo zapowiadane przez oddzielny afisz, składany i odbijany przed przedstawieniem. Afiszer roznosił druki rano do warszawskich kawiarni, rozklejał na rogach ulic, wieszał u wejścia do teatru (ten ostatni rozpoznajemy bez problemu po czworokątnym otworze u góry karty, powstałym po nabiciu afisza na metalowy bolec). Z dużą starannością podawano wtedy datę dzienną przedstawienia, by wykluczyć pomyłkę.
Afisz dzienny, na usługach polskiego teatru pojawił się w 1765 roku, w dzień powstania Teatru Narodowego (19 XI), z siedzibą w Operalni. Od tej pory teatr często zobowiązywany był przez władze do kolekcjonowania i przechowywania tomów z afiszami dziennymi.
W zbiorach Muzeum Teatralnego, w dziale afiszów, przechowywanych jest około 1000 pozycji z numerem inwentarzowym, wielokrotnie łamanych, a daje to około 3500 sztuk. Kolekcjonujemy głównie afisze z przedstawień granych do II wojny światowej: najwcześniejsze to warszawskie przedstawienia: Syn marnotrawny z 1781 r., grany w Teatrze Publicznym przez Aktorów Narodowych J.K.Mci, z autografem Wojciecha Bogusławskiego; Aryarte z 1787, grana przez włoski zespół operowy; Hamlet królewicz duński z 1806 r., grany w Wielkim Teatrze na pl. Krasińskich (z rolami: Józefy Ledóchowskiej, Ludwika Dmuszewskiego, Alojzego Żółkowskiego (ojca), Bonawentury Kudlicza, Jana Nepomucena Szczurowskiego, Stefana Niewiarowskiego). Omawiany okres zamyka afisz do Wesela Fonsia, komedii granej w Teatrze Narodowym w Warszawie, z premiery 11 sierpnia 1939 roku. Niewielki odsetek to afisze z czasów wojny (1939-45) z Theater der Stadt Warschau, oraz powojenne, do 1956 roku.
Wymieniony zestaw mylnie sugeruje, jakoby muzeum gromadziło jedynie varsaviana. Istotnie najwięcej jest pamiątek warszawskich, jednak kolekcja afiszów, to również inne duże ośrodki teatralne: Kraków, Lwów, Poznań, Wilno, Toruń. Reprezentowane są także wydarzenia teatralne z mniejszych miast i miejscowości, goszczących zespoły teatrów zawodowych, trupy objazdowe, bądź cieszące się posiadaniem zespołu amatorskiego: Bochnia, Brześć, Bydgoszcz, Bytom, Chorzów, Ciechocinek, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Falenica, Gdańsk, Grodno, Grodzisk, Grójec, Grudziądz, Hrubieszów, Izbica, Katowice, Kielce, Kijów, Kołomyja, Krynica, Leszno, Lublin, Łomża, Łódź, Mielec, Nieśwież, Opatów, Opole, Ostrów Mazowiecka, Ostrów, Oświęcim, Pińska, Płock, Poronin, Pruszków, Pszczyna, Pułtusk, Radom, Rymanów Zdrój, Sandomierz, Skierniewice, Sławków, Sochaczew, Sosnowiec, Szczawnica, Szczecin, Tarczyn, Tarnowskie Góry, Tarnów. W zakres badań wchodzą afisze z ziem historycznie polskich, szczególnie Kresów Wschodnich i ziem utraconych. Kolekcja obejmuje także nieliczne afisze zagraniczne, głównie włoskie, amerykańskie (USA), kanadyjskie, niemieckie, brytyjskie i czeskie. W ramach dużych ośrodków teatralnych reprezentowane są duże teatry, jak i mniejsze placówki.
Wymienię niektóre:
1. Warszawa: teatry - Wielki (na Pl. Teatralnym), Rozmaitości, Nowości, Narodowy, Nowy, Reduta, Letni; teatrzyki ogródkowe: Bel Vue, Alhambra, Alkazar, Dolina Szwajcarska; Kabarety: Momus, Czarny Kot; rewie: Qui Pro Quo, Cyrulik Warszawski, Morskie Oko, Perskie Oko; teatry amatorskie stowarzyszeń: Handlowców, Kobiet Polskich, Zjednoczenie,
2. Kraków: Teatr Polski, Stary Teatr, Teatr Miejski i jego następca Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego, Bagatela, T. Nowości, Teatr Żydowski, Teatr przy ulicy Rajskiej, Teatr Ludowy
3. Lwów: Teatr Lwowski (Miejski), Teatr Wielki, Teatr hrabiego Skarbka, Teatr Mały, Teatr Nowości, Teatr Nowy, Teatr Rozmaitości,
4. Poznań: Teatr Wielki, Teatr Polski, Teatr Mały, Teatr Nowy,
5. Wilno: Teatr Wielki na Pohulance, Teatr Muzyczny "Lutnia", Teatr Polski, Teatr Letni w ogrodzie po-bernardyńskim, Teatr "Apollo", Teatr Reduta,
6. Toruń: Teatr Miejski, Teatr Narodowy na Pomorzu, Teatr Toruński, Teatr Ziemi Pomorskiej;
Nie ma bodaj nazwiska aktorskiego, które pomijałyby zebrane w muzeum afisze. Wymienię tylko niektórych artystów: Ada Sari, Helena Modrzejewska, Gabriela Zapolska, Pola Negri, Marcela Sembrich, Antonina Hoffmann, Wojciech Bogusławski, Alojzy Żółkowski (syn), Kazimierz Kamiński, Karol Adwentowicz, Aleksander Zelwerowicz; z zagranicznych: Nicolo Paganini, Hans von Bulow, Sara Bernhardt, Antonio Caruso.
Podział surowcowy można sprowadzić do pięciu kategorii: papier czerpany, papier zwykły, bibułka (pierwotnie perfumowana), jedwab, ryps jedwabny.
Zespół obiektów jest prawie w całości odkwaszony, systematycznie poddawany konserwacji, wzbogacany nowymi darami i nabytkami. Ostatnie cenne nabytki to liczebnie okazały zbiór afiszów lwowskich i krakowskich od Janusza Wasylkowskiego, oraz dwa obiekty reprezentujące Teatr Narodowy na Pl. Krasińskich: "Krakowiacy i Górale" (1829r., z Wojciechem Bogusławskim i Alojzym Żółkowskim) oraz Koncert Paganiniego z 1822 r., od Barbary Regulskiej.
Afisze dostępne dla każdego zainteresowanego, są źródłem wiedzy o repertuarze danego artysty, teatru, miasta, czy epoki. Jednak korzystają z nich nie tylko naukowcy, studenci i pisarze. Niektóre egzemplarze mają również swoje drugie życie na ekspozycjach Muzeum Teatralnego, oraz instytucji, które afisze wypożyczają. Najdłuższy "żywot" na wystawach mają afisze najstarsze, jak choćby "Syn marnotrawny" z 1781 r., pokazywany na wystawach historyczno-teatralnych, takich jak: "Pamiątki warszawskiej sceny" (1970), "145 lat Teatru Wielkiego w Warszawie. 1833 – 1978" (1979) czy "Bogusławskiemu. Dowód wdzięczności narodu" (2010). Podróżowały z Warszawy do Krakowa afisze informujące o występach Heleny Modrzejewskiej jako gwiazdy w "Adriannnie Lecouvreur" ,"Marii Stuart", "Damie kameliowej", "Ślubach panieńskich", "Makbecie" i innych, razem z wystawą "Helena Modrzejewska 1840-1909. Z miłości do sztuki", prezentowaną w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa i w Muzeum Teatralnym. Krótko, jednak intensywnie eksploatowane są najpóźniejsze nasze nabytki: "Krakowiaki i górale" z 1829 r., […] i Koncert Paganiniego z 1822 r na niedawno zdjętej ekspozycji "Cuda teatru". Chociaż nie są to obiekty efektowne same dla siebie, jednak nie można odmówić im wartości ekspozycyjnej. Można sprawić, by właściwie "zagrały", jak choćby afisz "Krakowiaków i górali", zawieszony przy popiersiu Wojciecha Bogusławskiego, na wystawie "Historia Europy opowiedziana przez jej teatry". Jeśli zwiedzający dowiadują się o wielorakiej działalności Bogusławskiego i dodatkowo usłyszą, że w 1829 roku, jako człowiek ponad 60-letni grał niezmiennie rolę Bardosa, studenta z Krakowa – jego nazwisko jest wymienione na afiszu - mogą zyskać przekonanie, najzupełniej słuszne, o żywotności i ogromnym scenicznym wigorze człowieka jak i repertuaru, który prze całe życie lansował (Bogusławski grał Bardosa od premiery, przez Insurekcję Kościuszkowską, wizytę Napoleona, aż po niecałe 4 lata przed swoją śmiercią. W tej roli utrwalony jest na grafice – ilustracji autorstwa F.A.A. Lohrmanna, z której to fragmentu – postaci Bardosa w kapeluszu z szerokim rondem i z wyciągnięty ramieniem – Muzeum zaczerpnęło logo swojej instytucji). Afisze wzbogacają także wystawy stricte biograficzne o niezbędną podstawę faktograficzną. Są, oprócz grafiki prasowej, fotografii i scen malarskich dowodem na to, że bohater ekspozycji w istocie grał w Warszawie, Krakowie czy Lwowie rolę szekspirowską lub fredrowską, z repertuaru romantycznego lub modernistycznego, w towarzystwie Józefa Śliwickiego, Antoniny Hoffman czy Jana Tatarkiewicza, Wincentego Rapackiego, Jana Królikowskiego czy Bolesława Jednowskiego – gdybyśmy zechcieli "iść tropem" polskiej, a szczególnie warszawskiej kariery Heleny Modrzejewskiej.
Monika Bocheńska
