LA TARTANA.
Świat teatralnych lalek
Hiszpański teatr lalek La Tartana z Madrytu wkrótce obchodzić będzie pięćdziesięciolecie istnienia. Taką historią poszczycić się może niewiele zespołów teatralnych z Europy Zachodniej, gdzie w zasadzie nie ma lalkowych teatrów instytucjonalnych, które od wielu dekad dominują w naszym regionie. Istnieją wprawdzie setki zespołów lalkowych, najczęściej nie mają one jednak ani siedzib, ani stałych dotacji i utrzymanie się przez lata w obiegu teatralnym wymaga i uporu, i wielkiego wysiłku, i – mimo wszystko – szczęścia.
La Tartana, założona przez Juana Muñoza w 1977 roku, trwa nieprzerwanie pod dyrekcją swojego twórcy i współautora większości przedstawień. Muñoz był uczniem innego wielkiego lalkarza hiszpańskiego – Francisco Peralty, zmarłego przed kilkoma laty, którego marionetki i charakterystyczne jawajki, na wydłużonych prętach, wciąż można oglądać w Muzeum Lalkarskim Peralty w Segovii. To on był mistrzem Muñoza, inspiratorem jego teatralnych przedsięwzięć, choć młody twórca czerpał też z osiągnięć innych artystów lalkarzy, uczestnicząc w rozmaitych kursach i warsztatach, bo w początku lat 70. szkoły lalkarskie w Europie Zachodniej należały do rzadkości. W pewnym sensie Juan Muñoz był więc samoukiem.
Jego współpracownicy, animatorzy i aktorzy, wielokrotnie się zmieniali na przestrzeni lat. Dopiero od 2005 roku stałą partnerką Muñoza jest Inés Maroto, z którą odtąd współprowadzi teatr, przygotowuje wszystkie premiery La Tartany i rozwija szeroką działalność edukacyjną, warsztatową i około - teatralną.
La Tartana w swoich przedstawieniach, a wystawiono dotąd ponad pięćdziesiąt premier, odwołuje się do gry aktorskiej, sięga po maski teatralne, ale główną wagę koncentruje na lalkach. Dopiero z perspektywy lat lub przy okazji organizowanych wystaw teatralnych widać niezwykłość i atrakcyjność tych lalek. Ich różnorodność i oryginalność, bogactwo materiałów i rozwiązań konstrukcyjnych. Twórcy wykorzystują drewno, papier mâché, ale też glinę, silikon, rozmaite żywice, aluminium, nawet żelazo. Obok klasycznych pacynek czy lalek stolikowych w repertuarze La Tartany spotykamy lalki na drążkach, marionetki, wielkie formy uliczne, osobliwe lalki poruszające się na kółkach. Dominuje wprawdzie animacja bezpośrednia przez animatorów, ale niejednokrotnie wykorzystywane są rozmaitego rodzaju mechanizmy zbliżające lalki La Tartany do automatów, sterowanych w symbiozie z oświetleniem i dźwiękiem. To bogactwo wykorzystywanych materiałów i technik konstrukcyjnych oraz animacyjnych sprawia, że spektakle La Tartany pozostają w pamięci. Wiele z nich adresowanych było do dorosłej widowni, jak Polichinelle inaugurujący działalność teatru, Lear wg Shakespeare'a, Faust, Don Juan w cieniu nocy José Zorrilli. Przeważają jednak przedstawienia dla dzieci czy spektakle familijne, m.in. Piraci, Opowieści o rozbiórce, Strażnik opowieści, Podróż Izabeli oparta na adaptacji Hiszpańskiej Angielki Cervantesa, Nić łączy mnie z tobą będąca inscenizacją poezji Beatriz Giménez de Ory odwołującej się do greckiej mitologii.
Sięgano też po adaptacje oper lalkowych, np. Chłopiec i czarownica czy Jaś i Małgosia. Repertuar La Tartany jest różnorodny i bogaty, ale najważniejszym atutem jego spektakli jest wizualność przedstawień, ruch działających postaci lalkowych, ich ekspresja. Publiczność polska miała już okazję spotkać się z twórczością La Tartany. W 1988 roku na Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Lalek w Bielsku-Białej gościł Lear hiszpańskiego teatru, który pozostał w pamięci wielu uczestników tamtej festiwalowej edycji. Przed trzema laty Juan Muñoz pokazał na warszawskim festiwalu „Lalka też Człowiek” swój solowy, autorski spektakl Pamięć, opowiadający o własnych doświadczeniach lalkarskich, przywołujący wspomnienia związane z jego lalkarską drogą i pasją do uprawiania tego zawodu. Warszawskie jury nagrodziło artystę za najlepszy moment animacji podczas festiwalowej edycji 2022.
W 2021 roku La Tartana współtworzyła imponujące Centrum Lalkarskie w Alcorcón (Madryt), instytucję specjalizującą się w organizacji spotkań, badań, eksperymentów, rezydencji, spektakli, wystaw i kształcenia w sztuce lalkarskiej (m.in. dwuletnie kursy lalkarskie, współprowadzone nadal przez Juana Muñoza). Z tej okazji przygotowała wystawę swoich lalek reprezentujących całościowy dorobek teatru. Eksponowane do dziś lalki pochodzą z wielu spektakli, obrazują rozmaite aspekty lalkarskiej profesji, a ich ekspozycja ma charakter interaktywny. Zaskakujące jest to, że wiele lalek zaprezentowano w ruchu. Dzięki zastosowaniu rozmaitych silniczków i mechanizmów wykonują one całe serie specjalnie zakomponowanych gestów, którym towarzyszy dźwięk, precyzyjnie zaaranżowane światło i projekcje. Wystawa nabiera tym samym atrakcyjności i dynamiki. Świat lalek La Tartany ożywa. Zbudowano jednocześnie specjalną przestrzeń edukacyjną, gdzie widzowie mogą odkrywać różne sposoby animacji i stać się samodzielnymi animatorami. Wystawa spotkała się z wielkim zainteresowaniem i była prezentowana m.in. w Międzynarodowym Centrum Lalkarskim w Tolosie. Jej powodzenie skłoniło organizatorów do przygotowania kameralnej wersji ekspozycji, którą zobaczymy w Muzeum Teatralnym w Warszawie. Zabierze nas ona w przestrzeń fantazji i wyobraźni. Jednocześnie pokaże dorobek twórców La Tartany, teatru, który gościł na dziesiątkach festiwali teatralnych na całym świecie i od lat cieszy się zasłużonym prestiżem.
Autorem tekstu jest Marek Waszkiel – polski historyk teatru lalek, krytyk teatralny i pedagog.
Wystawa LALKI TEATRU LA TARTANA ma na celu zaprezentowanie sztuki lalkarskiej tworzonej na przestrzeni ponad 45 lat przez artystów madryckiego teatru La Tartana, założonego i prowadzonego przez Juana Muñoza. Wystawa towarzyszy XIX Międzynarodowemu Festiwalowi Teatru Lalek i Animacji Filmowych dla Dorosłych „Lalka też Człowiek” i jest objęta patronatem honorowym przez Ambasadę Hiszpanii w Polsce.