Jezioro łabędzie

PROLOG (1884)

Zauroczenie
W Sankt Petersburgu gości 12-letnia księżniczka heska Alix. Rozmiłowany w muzyce Czajkowskiego, 16-letni carewicz Niki słyszy dobiegającą melodię z Jeziora łabędziego. To mała Alix gra na fortepianie wpatrzona w ukochaną lalkę łabędzia. Niki jest zauroczony widokiem rozmarzonej dziewczynki i natchniony kontynuuje z nią grę. Kiedy w pokoju muzycznym pojawia się car Aleksander, guwernantka w pośpiechu wyprowadza Alix. Speszony Niki przerywa grę i tuląc jej łabędzia wychodzi posłusznie pod karcącym wzrokiem ojca. Car nie pochwala romantycznych uniesień następcy tronu, więc odbiera mu lalkę księżniczki. 

Akt I (1890)

Obraz 1. Poselstwo
Sześć lat później na dwór rosyjski przybyło poselstwo Księstwa Hesji, by swatać księżniczkę Alix z następcą tronu rosyjskiego. Z tej okazji w pałacu trwa bal, na którym bryluje przystojny huzar Wołkow, adiutant Nikiego. W oczekiwaniu na carewicza proponuje on występ baletowy. Przedstawia rodzinie cesarskiej dwie młode baleriny, Polkę Matyldę Krzesińską i Rosjankę Olgę Preobrażenską, a potem sam popisuje się z nimi w tańcach. Wreszcie pojawia się następca tronu. Niki zauważa wychodzącą Matyldę, ale nadchodzą już posłowie hescy niosąc portret swojej księżniczki pogrążonej w lekturze. Carewicz jest urzeczony widokiem swojej młodzieńczej sympatii, lecz cesarz zdecydowanie odrzuca heską misję. Alix przesłała też Nikiemu swą ukochaną baśń o zaklętych łabędziach, jednak cara oburza ten przedwczesny podarek księżniczki dla syna, więc gniewnie opuszcza salę wraz z rodziną. Niki czuje się głęboko dotknięty arogancją ojca i poniżony w oczach dworu. Swoje zranione uczucie przelewa na sponiewieraną przez ojca książkę, która utrwala jego tęsknotę za Alix.

AKT II (1890)

Obraz 2. Manewry
Nad jeziorem w Krasnym Siole trwają manewry gwardzistów carewicza. Wśród rówieśników Niki stara się zapomnieć o konflikcie z ojcem, ale stale powraca myślami do Alix. Po ćwiczeniach gwardziści aranżują zabawę, by rozproszyć nostalgię carewicza. Męskie popisy przerywa nadejście cara. Odwiedza on żołnierzy na poligonie w towarzystwie ulubionego polskiego mazurzysty Feliksa Krzesińskiego i tancerek, z Matyldą i jej przyjaciółką Olgą na czele. Cesarz Aleksander chce udobruchać syna bratając się z jego rówieśnikami. Rozpoczynają się tańce, a mazur z udziałem Krzesińskiego i jego córki skupia uwagę Nikiego na Matyldzie, której udaje się nawet wciągnąć carewicza do wspólnego tańca. Kiedy car z Krzesińskim pozostawiają rozbawioną młodzież, gwardziści z tancerkami kończą zabawę w rytmie poloneza, a Niki ponownie sięga po swoją baśniową lekturę. Matylda wyczuła sympatię carewicza, więc raz jeszcze próbuje odmienić jego ponury nastrój. Niki ulega jej przez moment, ale traci pewność siebie i wraca do ukochanej książki. Prosi Wołkowa, by odprowadził Matyldę, a potem odprawia i jego, oddając się swojej nostalgii.

Obraz 3. Sen o Alix
Carewicz powraca do swojego namiotu stęskniony za Alix i rozmarzony zasypia z jej książką w ręku. Jego sen wciąż zakłóca obraz dominującego ojca, ale silniejsze jest w nim jednak marzenie miłosne o Alix w świecie jej baśni o zaklętej w łabędzia Odetcie. Tymczasem, zafascynowana carewiczem Matylda nie poddaje się i nieśmiało podąża jego śladem. Kiedy Niki błądzi jeszcze we śnie wśród łabędzi, ona wkrada się jego namiotu. Przeglądając nieodłączną lekturę carewicza, zaczyna rozumieć jego romantyczne fantazje i z upodobaniem wypełnia je swoją realną obecnością.

AKT III (1894)

Obraz 4. Maskarada
W cztery lata później Matylda jest już primabaleriną carskiego teatru i metresą następcy tronu. W swojej wytwornej rezydencji przyjmuje najlepsze towarzystwo. Znając słabość Nikiego do baśni o zaklętych łabędziach, kazała stosownie urządzić swoją oranżerię. Carewicz jest oczarowany, czuje się jak we śnie, choć tańce na maskaradzie nie przystają do poetycznego świata jego marzeń. Kiedy Matylda zdaje sobie z tego sprawę, za radą Olgi wymyka się niepostrzeżenie, by powrócić po chwili w łabędzim kostiumie. Pod wrażeniem jej nowego wcielenia Niki traci dystans i zachwycony poddaje się jej wdziękom. Krzesiński próbuje pohamować zachowanie córki, ale nie ma na nią wpływu. Gdy wszyscy zatracają się w zabawie, dociera niepokojąca wieść o chorobie cara Aleksandra. Niki jest wstrząśnięty. Oddając się rozrywkom zapomniał o ojcu i ukochanej Alix. Chce uciec od rzeczywistości.

Obraz 5. Powrót do Alix
Ukojenie przychodzi znów w świecie jego imaginacji nad jeziorem łabędzim. Tam czeka wciąż na niego zdradzona Alix wśród swych łabędzich towarzyszek. Jako baśniowa Odetta wybacza mu wiarołomstwo, ale nie zmienia to sprzeciwu cesarza. Niki postanawia więc walczyć o swoją miłość, choćby i z własnym ojcem. Kiedy wyzwala się wreszcie spod jego dominacji, Odetta przybiera postać prawdziwej księżniczki Alix.

Obraz 6. Pożegnanie z ojcem
Cesarz Aleksander złożony jest chorobą. W otoczeniu rodziny oczekuje już tylko na powrót następcy tronu. Przybywający Niki dostrzega z satysfakcją, że wśród najbliższych jest także jego ukochana Alix. W geście skruchy i pojednania car oddaje synowi zniszczoną lalkę łabędzia, którą odebrał mu przed laty. Błogosławi jego miłość i umiera pogodzony z synem.

Obraz 7. Pożegnanie z Matyldą
Przed ślubem z Alix, carewicz pragnie pożegnać się jeszcze z Matyldą. Kochanka oczekuje go w miejscu, które ich połączyło. Pogrążonego w żałobnej zadumie, wita Nikiego jako nowego cara. Powracają słodkie wspomnienia. Jednak jezioro przypomina mu o Alix, więc carewicz żegna Matyldę na zawsze. 

Epilog (1896)

Umarł car, niech żyje car
Dworskie défilé na cześć koronacji Nikiego jako nowego cesarza Mikołaja II i Alix jako nowej cesarzowej Aleksandry. Spełniło się marzenie miłosne carewicza, ale przed nim wielka niewiadoma panowania. Widok Matyldy będzie mu odtąd towarzyszył jedynie na scenie carskiego teatru...